بررسی و معرفی سه اثر از ملا حامد بیسارانی [1]

ازمیان آثار مرحوم ملا حامد بیسارانی ، شرح مثنوی معنوی و ریاض المشتاقین وی چنان بر شخصیت علمیش سایه افکنده است که دیگر آثار ایشان چندان شناخته شده نیست . ملا حامد بیسارانی در ریاض المشتاقین به بیان شرح حال و فضائل و کرامات مولانا خالد و شیخ عثمان سراج الدین اول پرداخته  و اوج ارادت خود به سادات نقشبندیه ی کردستان را نشان می دهد و در شرح مثنوی معنوی ادراکات ومعارف عرفانی خود را که از ضمیر روشن و نورانی همان بزرگان که در ریاض الشمتاقین آنها را مورد ارج قرار داده، نشأت گرفته ، بیان می دارد . بی گمان نوشتن شرح بر مثنوی معنوی کار هر عالمی نیست و پیش نیاز اولیه آن ، باور داشتن به عرفان و معارف صوفیانه است و باز بی گمان آنچه که شرح مثنوی بیسارانی را از دیگر شروح متمایز می کند ، این نکته است که بیشتر شارحان مثنوی خود ، عملا اهل عرفان و سلوک معنوی معمول نبوده اند و بیشتر دارای فضیلتی علمی بوده اند ، اما ملا حامد علاوه بر دارا بوردن زمینه ی علمی مورد نیاز، از سالکان طریق بوده و با زبان اهل عرفان و اشارات آنها نیز آشنا بوده است . در هر حال ملا حامد در ریاض المشتاقین ، حق تکریم استاد را به جای آورده و در شرح مثنوی تعالیم استاد را رونمایی می کند . اما اگر از این دو اثر ایشان گذر کنیم و نظری بر سایر آثار مکتوبش بیفکنیم ، دیگر جنبه های عرفانی و وسعت خدمات علمیش بیشتر روشن می شود . این حقیر در تحقیقاتی که بر آثار ملا حامد انجام داده ام بر سه اثر دیگر ایشان وقوف یافته ام  که در ادامه به توضیح مختصری پیرامون هر یک پراخته خواهد شد .

 اثر یکم : ترجمه منهاج العابدین امام غزالی

ترجمه ی آثار مهم ، یکی از ابعاد بسیار مهم علمی و عرفانی حضرت بیسارانی است که به حق باید گفت از بدایع ایشان درشرایط زمانی منطقه کردستان است . در واقع کمتر نویسنده ای در آن شرایط و با توجه به اینکه اکثر اهل علم بر زبان عربی نیز اگاهی داشته اند ، امری تازه است که ملا حامد، آستین همت را بالا زده و به ترجمه متون مختلف عربی پرداخته است . از طرفی می دانیم آثار امام محمد غزالی از زمان تألیفشان تا کنون نیز ، بر بیشتر تفکرات کلامی و عرفانی جهان اسلام تأثیر بسزا و کاملی داشته است و همچنانکه می دانیم کتاب – منهاج العابدین الی جنه رب العالمین – از ویژگی خاصی برخوردار بوده و همواره مورد توجه اهل تصوف بوده است . در حقیقت تصوف و عرفان ملا حامد دقیقا همان تصوف و عرفانی است که امام غزالی در عصر خویش مروج آن بوده است ،سلوک بر راه تصوف بر اساس با تقید به شریعت . و از همین روست که ملا حامد به ترجمه ی کتابی دست می زند که علاوه بر دارا بودن جنبه عرفانی ، راهی را برای اهل عرفان توضیح می دهد که به بهشت رب العالمین بینجامد که در واقع همان رضای پروردگار است . ملا حامد در مقدمه این اثر پس از مقدمات حمد و ثنا و صلوات  می نویسد:

...حقیر مسکین بی بضاعت .... حامد النقشبندی... بسیاری از کتب تصوف را جهت تیمن مطالعه کرده ام من جمله کتاب منهاج العابدین امام غزالی را ... که الحق سرآمد همه است به کرات ملاحظه نموده و چند دفعه درس گفته تا اینکه بعضی از متعلیمن خواهش ترجمه ی آن کردند و جناب پیر زاده ی کامل السعاده شیخ عمر ...فرمودند که آن کتاب مستطاب را ترجمه نمایم  تا که فارسی خوانان که قوه اداراک عبارت عربی ندارند از برکات آن محروم نمانند ...

و بدین ترتیب می بینیم که منهاج العابدین توسط ملا حامد بارها تدریس شده و ترجمه آن نیز به درخواست متعلمان و همچنین حسب الامر حضرت شیخ عمر ضیاءالدین انجام گرفته است و تدریس و تعلیم این کتاب به طالبان، خود نشان از جایگاه این کتاب در مکتب بیاره دارد .

و اما درباره ی نحوه ترجمه ، ملا حامد خود اشاره دارد که در ابتدا قصد ترجمه ی تحت اللفظی را داشته اما :

اول قصدم آن بود که عبارات را لفظا باللفظ ترجمه کنم ، دیدم خالی از تعقید نیست لهذا تقدیم و تأخیر و ازدیاد و نقصان در عبارات واقع است لکن در معنی حتی الامکان مطابقه شده است .

درباره سال تألیف کتاب ، باید بگویم نسخه ای که بنده مطالعه نموده ام ، تاریخ کتابت را سال 1292 ثبت نموده است و اگر توجه کنیم که تاریخ دوره زندگانی حضرت ملا حامد بنابر نظر تذکره نویسان از 1225 تا 1312 بوده ، لذا گمانم بر این است که این نسخه از روی نسخه های اولیه کتابت شده است و سال تالیف باید حول و حوش سال90 بوده باشد . در ضمن نسخه با خطی نه چندان خوش و حتی در بسیاری جای ها غیر خوانا و نادرست ،کتابت شده و در ضمن ، سرفصلهای  هر بخش ،  با رنگ قرمز معرفی و از دیگر فصول مشخص شده اند .

همچنین از لحاظ  ادبی باید گفت نثر ملا حامد در این کتاب همانند سایر آثارش بسیار ادیبانه و زیبا است و نشان از وسعت علمی و ادبی وی دارد.  

البته باید دانست که کتاب منهاج العابدین امام غزالی نیز توسط شخص دیگری به نام ...الساوی ترجمه است که در ادامه به ذکر چند نمونه از ترجمه می پردازیم:

ا- مقدمه کتاب :

بدانيد اي برادران ديني حق تعالي شما وما را مسعود گرداناد برضاي حضرت خود بدرستيكه عبادت ثمرة شجرة علم است و فايدة عمر و حاصل بندگان وسرماية اولياء و راه اقويا و بخش اعزه است و مقصد ذوي الهمه و شعار كرام است وپيشة رجال عظام و مختار اولي الابصار است و مطلوب اولي الافكار، واوست سبيل سعادت و منهاج جنت چنانكه در قرآن مجيد مي فرمايد ((و انا ربكم فاعبدون ))   ونيز مي فرمايد ((ان هذا كان لكم جزاء وكان سعيكم مشكورا ))پس بايد دانست كه ما نظر كرديم در امر عبادت و تامل كرديم در راه او و تشخيص مبادي ومقاصد وي كه نهايت آمال طالبان است و غايت اماني سالكان است ،ديديم كه طريق داستن ان  سخت و صعب است و راه دريافتن وي مشكل و دشوار ، عقبات و نشيب وفراز بسيار در پيش دار و مشقات شديده و مسافات بعيدة دور و دراز  بيش از پيش ،آفات و عوايق و موانعش عظيم  وبسيار است و مقاطع و مهالك او خفي و ناپيدا كنار ، اعداء و قطاع طريق در وي بي حسابند و اشياع و اتباع نادر و كمياب ، بلي راه جنت چنين است و اين معامله تصديق قول حضرت سيدالمرسلين است (صلي الله عليه و علي آله و صحبه اجمعين ) كه مي فرمايد (حفت الجنه با لمكاره و حفت النار بالشهوات ) يعني حصار شده است بهشت بمكروهات نفس و حصار شده است دوزخ بآرزوهاي او ، ونيز فرموده است (اَلا و اَ ن الجنه حزن بربوه الا وان النار هل بسهوه)يعني بيدار باشيد و بدانيد كه  بهشت مثل سنگلاخي است بر پشته اي بلند و دوزخ چون زميني است نرم در دشتي  ...

....بدرستيكه اولِ آنچه بنده بآن متنبه شود و براي سلوك راه هدايت ، حركت و جنبش پيدا كند بخطرة آسماني و الهام رباني است و توفيق خاص الهي از روي رحمت نامتناهي و اينست مراد حضرت رب العبا د كه مي فرمايد ((افمن شرح الله صدره للاسلام فهو علي نور من ربه .. الايه))و قول صاحب شرع مبين صلوات الله عليه و علي آله صحبه اجمعين ) كه مي فرمايد (ان النور اذا دخل في القلب انفتح و انشرح ) يعني چون نور هوو    .دايت در قلبي داخل شد گشاده مي شود ، (فقيل يا رسول الله هل لذلك علامه يعرف بها ) سائلي از آنحضرت پرسيد كه آيا علامتي براي دخول آن نور هست كه به آن علامت معلوم شود قال  صلي الله عليه وسلم ( التجافي عن دار الغرور و الانابه الي دار  الخلد و الاستعداد و للموت قبل نزوله ) حضرت  رسول درجواب ان سائل گفت كه علامت آن دور شدن است بدل از دنيا كه خانة  غرور است و رجوع كردن بسوي عقبا كه خانة ابدي است و تدارك كردن براي مرگ پيش از نزول آن .

 
۲- بخشي ازفصل عقبه العلم

بدانكه علم وعبادت دو جوهرند كه غرض از تصنيف مصنفين و تعليم معلمين و وعظ واعظين و نظر ناظرين ، تحصيل آنهاست ، بلكه انزال كتب و ارسال رسل براي پيدا شدن علم و عمل است و اگر تامل در دو آيه كلام الله كني مي داني كه مقصود از خلق سماوات و ارض و آنچه در آنهاست از ساير مخلوقات علم وعمل است .آية اول قوله جل ذكره (( الله الذي خلق سبع سماوات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا ان الله علي كل شيء قدير و ان الله قد احاط بكل شيء علما ))و اين آيه دليلي است كافي بر شرف علم لا سيما علم توحيد . 

۳-بخشي از فصل عقبه التوبه

اما مقدمات توبه سه مقدمه است ، اول تصور غايت قبح ذنوب ، دوم ياد كردن شدت عقاب و اليم  سخط و غضب  او كه طاقت حمل آن نيست ، سيوم فكر عجز و قلت صبر خود ، كسي كه تاب گرمي آفتاب و سيلي زدن باج ستان و گزيدن  مورچه  ندارد چگونه آتش جهنم و ضرب گرز زبانية دوزخ و گزيدن مارهاي دوزخ را حمل تواند كرد  نعوذ بالله ثم نعوذ بالله من سخطه و عذابه و چون بر اين اذكار و افكار مواظبت كردي و اناء اليل و اطراف النهار بآن معتاد شدي بتوفيق حق تعالي ترا   بتوبه نصوح  مي رساند و الله تعالي الموفق بفضله .

اثر دوم

که در این مقاله مختصرا به معرفی  آن می پردازیم ،نیز ترجمه ای است از یک رساله ی ففهی به نام – معفوات – تالبف فقیهی به نام شیخ خلیل سعرتی که اتفاقا او هم از علمای کرد زبان است  . اصل این کتاب به بیان مورادی از باب طهارت در فقه می پردازد که از لحاظ شرعی مُهر عفو برآنها زده شده است و ترجمه این کتاب را ، ملا حامد بنابر درخواست یکی از دوستان انجام داده همچنانکه در مقدمه می نویسد :

یکی از دوستان که دماغش از اتباع سنت سنیه بوستان است از حقیر بی بضاعت التماس ترجمه مجموعه ای که اعلم علمای زمان خود ملا خلیل سعرتی.... تالبف کرده است ، نمود ، حقیر ...آنرا ترجمه ساخته و فروعی معدوده را نیز بر آن افزود شاید که طالبان راه حق از افراط و تفریط گذشته به حد اعتدال برسند که خیر الامور اوسطها ...

ترجمه این کتاب می رساند که در میان اهل عرفان و تصوفی که ملا حامد کاتب الاسرار آن است ، رعایت نکات دقیق و ظریف فقهی چقدر اهمیت داشته و برعکس آانچه امروزه برخی ناپختگان  ، عرفان را نقطه مقابل شریعت می پندارند ، مراعات شریعت در نظر اهل عرفان واقعی همچو ملا حامد و مکتبش چقدر پر اهمیت بوده است .

از طرف دیگر ترجمه این کتاب از طرف ملا حامد ، وسعت علمی او را می رساند که علاوه بر تالبف و ترجمه کتابهای عرفانی ، در فقه نیز اگاهی کامل دارد و حتی خود بر اصل کتاب ملا خلیل ، اضافه می نویسد .

از لحاظ فنون ترجمه نثر ملا حامد در این کتاب بسیار ساده و روان و قابل فهم است تا جاییکه از ساده ترین کلمات و اصطلاحات استفاده نموده است و البته یک کتاب که بیان احکام فقهی می پردازد ، باید چنین خصوصیتی داشته باشد تا مورد استفاده عام ، واقع گردد .

به عنوان نمونه به ذکر یک بند از ترجمه بسنده می نماییم :

...و از آن جمله است نجاستی که چشم معتدل آنرا درک نمی کند مثل آنکه بر پای مگس یا مورچه چسپیده در میان آب قلیل یا مایع بیفتد یا بر لباس و بساط منتشر شوند. 

در هر حال -کاتب الاسرار – ملا حامد بیسارانی که سر از اسرار ، دریافته ودل از عالم ظاهرف برتافته  بود ، در جای خود اینچنین به عالم ظاهر برگشته تا طالب علم و عملی را رهنمون باشد .

اثر سوم

 رساله ای است عرفانی که به بیان برخی اصطلاحات و مراحل سلوک در طریقت نقشبندیه می پردازد . ملا حامد در این رساله مطالبش را با روش پرسش و پاسخ بیان نموده و هدف آنرا پاسخ به شبهاتی معرفی می کند که برخی معترضان بر معارف  اکابر نقشبندیه وارد ساخته اند . ملا حامد در این رساله با تکیه بر رسائل حضرات مولانا خالد شهرزوری و مرشدش شیخ عثمان سراج الدین ، و بنا بر درخواست مرشد زاده اش شیخ عمر ضیاءالدین ، کتابی نگاشته که کلیت طریق ذکر و سلوک در نقشبندیه  را معرفی می نماید .

در مقدمه می خوانیم :

اما بعد چون ترجمه کتاب مستطاب منهاج العابدین بقلم شکسته رقم این حقیر ...تحریر یافت جناب پیر زاده کامل السعاده شیخ عمر ...امر فرمود که مجموعه ای در حل پاره ای از اشکالات که معترضین بر طریقه علیه صوفیه خصوصااین طریقه ی انیقه ی نقشیه که ما خادم انیم گرفته اند ضمیمه سازی ... و حسب الخواهش انجناب به طرز سوال و جواب رساله ای علیحده را جمع ساخته به تقدیم رسانیدم.

بدین ترتیب ملا حامد در این رساله ، ابتدا سوالاتی را که مطرح بوده بیان ساخته و سپس به صورتی مستدل به پاسخ آنها می پردازد .

به عنوان نمونه از رساله مذکور به سه پرسش و پاسخ آنها بسنده می کنیم "

1-   سوال :

 هر گاه چنانکه گفتی مدار معامله بر فضل است پس این همه کوشش کردن  وضع  ریاضات و مجاهدات و اوراد کثیره و متنوعه دور از کار است ؟

جواب :

 حضرت حق سبحانه که مدبر الامور است غالبا کار دین و دنیا را بسته به اسباب معتاد کرده است ، مثلا رفع گرسنگی را به طعام و ... همچنین وصول الی الله را بسته به سلوک طریق مسلوک داشته است . و اگر چه وصول بی حاجت  سلوک هم ممکن است به طریق تفضل و این طریق تفضل که طریق اجتبا است طریق انبیا و ملائکه است ودر رأس همه حضرت خیر الرسل است علیه الصلوه و السلام و ثمره این شجره ی طیبه تجلی ذاتی است که همه کائنات در نظر واصل عدم محض است....و در اصحاب آن حضرت نیز به طفیل آن حضرت این سعادت سرایت کرده است و در رأس ایشان حضرت ابی بکر صدیق است و این طریق تفضل و اجتبا ورای طریق جذبه و سلوک است که انبیا به محض فضل ، بی حاجت جذبه و سلوک این سعادت را دریافته اند و اصحاب نیز اگرچه طریقشان تفضل است اما منوط به صحبت خیر البشر است لهذا طریق آن بزرگان مستمر به طریق صحبت است که اگر چه فرایض و نافل نیز دخل دارند لکن عمده شرف  ایشان بعد از فضل خداوندی ، همان صحبت است و غیر آن بزرگان که سعادت صحبت را دریافت نکرده اند وصول ایشان محتاج به ادای فرایض و نوافل است چنانکه در حدیث قدسی : ما تقرب الی ...

2-  سوال

این طریق(( رابطه )) مأخوذ از اصلی است یا از جمله ی مخترعات است ؟

جواب : مبنی است بر اصول کثیره ی متعدده به حدیکه نزد اکابر و اصاغر طریقه از جمله ی بدیهیات گردیده و علماء شرع نیز در کتب متعدده تحقیق کرده اند و خاتمه المتأخرین شیخ ابن حجر بعد از آنکه رؤیت حضرت رسول صلی الله علیه و سلم در یقظه به دلایل نقلیه و عقلیه ثابت کرده است بعد از بسط تمام می گوید : ...

و بدین ترتیب ملا حامد به نقل روایات بزرگان دین درباره ی این پرسش می پردازدو با جمع بندی آنها به اثبات طریق رابطه در نقشبندیه می پردازد .

در حقیقت این رساله می رساند که حضور طریقت نقشبندیه در کردستان از زمان مولانا به بعد ، علی رغم مقبولیت بسیار زیاد خصوصا از طرف علما و اندیشمندان ، معترضان و منتقدانی نیز داشته است . در این رساله ملا حامد سعی نموده تا در رد شبهات از تمام دلایل عقلی و نقلی استفاده نماید تا جای هیچ شک و گمانی باقی نماند .

از دیگر نکات بسیار مهم در هر سه رساله ، حضور معنوی حضرت شیخ عمر ضیاءالدین است که به عنوان راهنما و حتی اشاره کننده به تالیف و ترجمه ، نقش بسزایی دارد و این می رساند که  نهضت علمی که شیخ عمر ضیاءالدین ، آنرا شروع کرده بود  ؛ تاسیس کتابخانه ، جمع آوری علما ،  تاسیس دانشگاهی علمی عرفانی در بیاره ،  حمایت و تشویق به تالیف و نگاشتن و تربیت طالبان طریق و تشنگان معرفت را  ، شامل می شد که ملا حامد یکی از تربیت یافتگان مکتب مشایخ نقشبندیه ی اورامان است که در روزگار شیخ عمر به چنان جایگاهی رسید که علمای مدینه نامه ای به شیخ نوشته و در پشت کاغذ نامه شان چنین عبارتی نوشته بود :

من المدینه المنوره الی بیاره الشریفه

                        وصلی الله علی سیدنا محمد

[1] - در زمان نوشتن این مقاله مطلع شدم که یکی از این آثار یعنی ترجمه منهاج العابدین امام غزالی توسط نشر احسان انتشار یافته است .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: